تفسیر کامل ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی: مهریه به نرخ روز، انواع و نحوه مطالبه
I. مقدمه: فلسفه مهریه و تولد تبصره نرخ روز
مهریه یا «کابین» حقی مالی است که شرع و قانون، از لحظه انعقاد عقد نکاح به زن اعطا می‌کند. این حق از گذشته سپر اقتصادی زنان بوده، اما تورم‌های پرشتاب دهه‌های اخیر ارزش مهریه‌های ریالی را فرسایش داد. برای جبران این شکاف، قانون‌گذار در سال ۱۳۷۶ تبصره‌ای به ماده ۱۰۸۲ افزود تا مهریه‌های وجه رایج بر مبنای شاخص بهای سالانه بانک مرکزی تعدیل شوند.
الف. تعریف مهریه
در فقه و قانون مدنی، مهریه مالی است که «به مجرد عقد» به مالکیت زن درمی‌آید و وی اختیار هرگونه تصرف در آن را دارد.
ب. اهمیت ماده ۱۰۸۲
ماده ۱۰۸۲ ستون فقرات حمایت مالی از زن است؛ زیرا مالکیت زن را قطعی و غیرقابل فسخ می‌داند و حتی نشوز یا تخلف زن مالکیت او را زایل نمی‌کند. تنها استثنا، تنصیف مهریه در طلاق پیش از نزدیکی است (ماده ۱۰۹۲).
II. متن ماده ۱۰۸۲ و تبصره ۱۳۷۶
الف. متن قانونی
«به مجرد عقد زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.» تبصره ۱۳۷۶ می‌افزاید: «چنانچه مهریه وجه رایج باشد … متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه بانک مرکزی محاسبه و پرداخت خواهد شد».
ب. تحلیل مالکیت و عدم فسخ
واژه «به مجرد عقد» یعنی دینِ مهریه حال است و زوج صرفاً بدهکارِ مهریه‑ای می‌شود که زن از همان لحظه می‌تواند ببخشد، بفروشد یا مطالبه کند. این دین با اختلافات بعدی یا حتی خیانت زوجه ساقط نمی‌شود، مگر در موارد خاصی مانند طلاق قبل از نزدیکی.
ج. ضمانت اجرای عدم پرداخت
چنانچه زوج در پرداخت تعلل کند، زن می‌تواند طبق ماده ۲۲ قانون حمایت خانواده تا سقف ۱۱۰ سکه حکم حبس بگیرد؛ مازاد آن منوط به اثبات توانایی مالی شوهر است.
III. آیین‌نامه اجرایی ۱۳۷۷ و فرمول رسمی بانک مرکزی
الف. ضرورت تدوین آیین‌نامه
تنها یک سال پس از تبصره، هیئت وزیران آیین‌نامه‌ای تصویب کرد تا جزئیات محاسبه، ابلاغ شاخص‌ها و وظایف مراجع قضایی روشن شود.
ب. فرمول ماده ۲
فرمول پایه
(CPI سال قبل اجرا ÷ CPI سال عقد) × مبلغ مهریه = مهریه به نرخ روز
نمونه عددی
اگر مهریه ۱ میلیون ریال در سال ۱۳۷۰ باشد و شاخص CPI سال عقد = X و CPI سال ۱۴۰۲ = Y، مبلغ روز برابر (Y/X)×۱,۰۰۰,۰۰۰ خواهد بود. داده‌های شاخص سالانه در وب‌سایت بانک مرکزی در دسترس عموم است.
ج. استفساریه ۱۳۸۴: زمان تأدیه
مجلس برای رفع ابهام مصوب کرد که «زمان تأدیه» همان «زمان اجرای حکم قطعی» است؛ به بیان دیگر، شاخص سال قبل از اجرای حکم اعمال می‌شود.
IV. انواع مهریه: طبقه‌بندی و پیامدها
الف. مبنای زمان پرداخت
۱. مهریه عندالمطالبه
دین حال؛ زن هر زمان بخواهد، زوج یا باید بپردازد یا اعسار خود را ثابت کند. عدم پرداخت می‌تواند تا ۱۱۰ سکه به حبس منجر شود.
۲. مهریه عندالاستطاعه
پرداخت مشروط به توانایی مالی زوج است؛ بار اثبات استطاعت بر عهده زوجه است و معمولاً حکم حبس صادر نمی‌شود.
ب. مبنای نحوه تعیین
مهرالمسمّی
شرایط صحت
مالیت، قابلیت تملک، معلوم بودن و مشروعیت از ارکان است.
مهرالمثل
اگر مهریه تعیین نشود یا باطل باشد و نزدیکی واقع شود، دادگاه با نگاه به شأن اجتماعی زن میزان را تعیین می‌کند (ماده ۱۰۹۱).
مهرالمتعه
طلاقِ قبل از نزدیکی بدون تعیین مهر، حق مهرالمتعه را طبق وضعیت مالی مرد ایجاد می‌کند (ماده ۱۰۹۳).
مهرالسنه
۵۰۰ درهم نقره به نرخ روز نقره محاسبه می‌شود؛ اگر در عقدنامه ذکر شود، حکم مهرالمسمی دارد.
V. حق حبس؛ اهرم بازدارنده یا چالش حقوقی؟
الف. مبنای قانونی
زن می‌تواند تا دریافت مهریه حال، از تمکین خودداری کند (ماده ۱۰۸۵).
ب. شرط اعمال
مهریه باید حال باشد؛ در مورد مهریه عندالاستطاعه رویه واحدی نیست، اما گرایش غالب بر عدم امکان اعمال حق حبس است.
ج. عدم سقوط نفقه
استفاده مشروع از حق حبس، حق نفقه زن را ساقط نمی‌کند.
VI. شیوه‌های عملی مطالبه مهریه
الف. اداره اجرای ثبت
سند رسمی ازدواج، لازم‌الاجراست؛ اداره ثبت می‌تواند اموال زوج را توقیف و او را ممنوع‌الخروج کند ولی حکم حبس نمی‌دهد.
ب. دادگاه خانواده
حبس تا ۱۱۰ سکه
در صورت امتناع و عدم اثبات اعسار، حبس تا سقف ۱۱۰ سکه جاری است؛ برای مازاد، ثابت کردن ملائت زوج لازم است.
ج. انتخاب راهبردی
اگر زوج اموال شناخته‌شده دارد ⇒ اجرای ثبت سریع‌تر است؛ اگر هدف اعمال فشار حبس باشد ⇒ مسیر دادگاه منطقی‌تر است.
VII. مباحث فقهی و نقدها
الف. شبهه ربا یا جبران کاهش ارزش؟
مخالفان تبصره ۱۳۷۶ آن را ربای قرضی می‌دانند؛ موافقان با قاعده «لاضرر» و «عدل و قسط» استدلال می‌کنند که حفظ ارزش پول، عین عدالت است.
ب. قواعد مؤید مشروعیت
قاعده لاضرر، عرف و ضمان ید
افزایش ریالی مهریه جبرانِ زیان زوجه است؛ شورای نگهبان نیز تبصره را تأیید کرده است.
VIII. تحولات تازه: طرح حذف حبس مهریه
الف. بخشنامه قوه قضائیه ۱۴۰۲
قضات مکلف شده‌اند اقساط مهریه را متناسب با توان واقعی زوج تعیین کنند تا زندان به محل نگهداری بدهکاران بدل نشود.
ب. طرح مجلس ۱۴۰۳–۱۴۰۴
کمیسیون قضایی در صدد حذف کامل حبس مهریه یا جایگزینی آن با نظارت الکترونیکی است.
IX. نتیجه‌گیری
توصیه نهایی
با تورم بالا و تغییر سریع قوانین، پیش از تعیین نوع مهریه یا شروع دعوا، حتماً با وکیل خانواده متخصص مشورت کنید. انتخاب اشتباه (مثلاً عندالاستطاعه بودن) می‌تواند ابزارهای حمایتی مهمی چون حق حبس را از بین ببرد.
